در توحید خاص و نفی هرگونه فرزند یا زایش از خداوند 

۳۶۵ روز در صحبت قرآن نوشته استاد حسین محی‌الدین الهی قمشه‌ای، کتاب چهارم از مجموعه کتاب‌های جوانان و فرهنگ جهانی است. این مجموعه با هدف شناساندن فرهنگ و ادبیات به جوانان اولین بار سال ۱۳۹۰ به همت نشر سخن تدوین منتشر شده است.

کتاب «۳۶۵ روز در صحبت قرآن» ۳۶۵ قطعه کوتاه و بلند از قرآن برای آشنایی جوانان با تعلیمات فراگیر قرآن انتخاب شده و کوشش شده است که این گنجینه تصویری از ابعاد گوناگون کلام آسمانی برای مخاطب ترسیم کند.

این کتاب، تفسیر در معنی اصطلاحی کلمه مانند تفاسیری چون کشاف و مجمع البیان و امثال آن نیست، بلکه بیشتر انعکاسی از کتاب وحی در ادب عرفانی فارسی و اسلامی است و نگاهی دارد به قرآن از دیدگاه ادبی، زیباشناسی و اخلاقی، اجتماعی و عرفانی.

گروه اندیشه ایکنا به منظور بهره‌مندی مخاطبان خود از این گنجینه قرآنی و ادبی اقدام به انتشار قطعه‌‎هایی از کتاب «در صحبت قرآن» کرده است. دویست و هفتمین قسمت از تحفه این کتاب با عنوان «در توحید خاص و نفی هر گونه فرزند یا زایش از خداوند» تقدیم مخاطبان گرامی می‌شود.

قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ 
اللَّهُ الصَّمَدُ 
لَمْ یَلِدْ وَ لَمْ یُولَدْ 
وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ کُفُوًا أَحَدٌ( اخلاص 4-1) 

(ای سول ما، مردمان را که می‌پرسند آن خدایی که می‌گویی کیست) بگو: او خدای یکتاست(1)آن خدایی که از همگان بی‌نیاز است و همگان بدو نیازمندند(2) نه کسی فرزند اوست و نه او فرزند کسی است(3) و نه هیچ کس مثل و مانند و همتای او توان یافت(4) 

نام این سوره اخلاص است و آن را سوره توحید نیز گویند زیرا مهمترین مبحث توحیدی در کتاب آسمانی طرح می‌کند. کلمه احد به معنی یکتاست یعنی آن یکی‌ست که آن را هیچ جزء و قسمت نیست و به تعبیر حکیمان بسیط الحقیقه است و در قواعد فلسفی اسلامی گفته‌اند: بسیط الحقیقه کل الاشیاء و لیس بشی منها» یعنی «آنچه که در حقیقت ذاتش یکتا و بسیط باشد، به حقیقت هم موجودات عالم را در بر می‌گیرد و هیچ یک از موجودات عالم نیست» مصداق آن «الله» و آن «احد» همان وجود است که هیچ گونه ترکیب و تعدد و کثرت در آن راه ندارد، حتی در مفهوم آن نیز نمی‌توان به نوعی اعتبار کثرت نمود. وجود بسیط حقیقی است و به همین جهت، هم یگانه و هم یکتاست.

یگانه است زیرا نمی‌توان فرد دومی برای وجود قائل شد زیرا باز به قاعده حکما «صِرف الشیء لا یتکرّر» یعنی «صرف مفهوم وجود نمی‌تواند دو تا باشد» زیرا آن دومی اگر فرض شود همان عین اولی است و این که در قرآن آمده است: «خدای گواهی می‌دهد برآنکه غیر از او هیچ خدایی نیست» بدین معنی است که درک معنی الهیّت، که همان وجود مطلق است، خود بر یکتایی خود گواه است. 

درباره صمد معانی گوناگون گفته‌اند: یکی به معنی موجودی که همه به او نیازمندند و او از همه بی‌نیاز است و این نیز جز در مورد وجود صدق نمی‌کند زیرا همه ماهیات نیازمند وجودند زیرا بدون وجود آنها را تحقق و اصالتی نخواهد بود اما وجود در نفس ذات خود از همه ماهیات بی‌نیاز است، چنانکه اگر وجود را به دریا تشبیه کنیم می‌توان گفت که همه امواج و حباب‌ها و کف‌ها که بر آب پدید می‌آیند نیازمند به آبند و آب از همه آنها بی‌نیاز است و بدون آنها نیز اصالت و حقیقت خود را داراست.

صمد را به معنی پُر نیز گفته‌اند و آن نیز درست است زیرا وجود عالم را پر کرده است و هیچ جای خالی در جهان نگذاشته است. حکیم باستان یونانی پارمنیدس خدا را با ملا (پُری) یکسان دانسته‌ است و مولانا خطاب به حضرت حق فرماید: 

یا خفیا قد ملات الخافقین 
قد علوت فوق نور المشرقین (مثنوی) 

یعنی ای ذات پنهان که شرق و غرب عالم را پر کرده‌ای و بر نور دو مشرق (که محل طلوع خورشید جسم و جان است) تعالی گرفته‌ای. 

آن گوهر باقی است جاودانه
وین جلوه‌های کثرت برخیزد از میانه 
انوار آسمان‌ها رخشان کند زمین را
تا سایه‌های ظلمت بگریزد از زمانه 
نور سپید هستی بر گنبد جهان تافت
صد رنگ شد پدیدار، زان گوهر یگانه (شللی، شاعر رومانتیک انگلیسی، ترجمه نگارنده) 

حضرت احدیت همان حقیقت وجود است. وجود از هر ماهیتی مبرّاست. چگونه او زاده پدری باشد یا فرزندی از او زاده شود یا نظیر و مانند داشته باشد که این معانی همه در ماهیات تحقق پیدا می‌کند نه در ذات حق.